Γιατί η αφρικανική σκόνη "έβαψε" κόκκινο τον ουρανό το σούρουπο; Όχι βέβαια επειδή "μας ψεκάζουν"! Ας δούμε τι γράφει το σκονισμένο (με βάση το πόσο συχνά... ανοίγεται) βιβλίο του ηλεκτρομαγνητισμού που διδάσκονται οι δευτεροετείς μου:
Στο φαινόμενο της σκέδασης της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας οφείλεται το παρατηρούμενο χρώμα του ουρανού. Η ηλιακή ακτινοβολία που προσπίπτει στα άτομα της ατμόσφαιρας της Γης καλύπτει μία ευρεία περιοχή συχνοτήτων (λευκό φως), αλλά η ενέργεια που απορροφάται και επανεκπέμπεται (σκεδάζεται) από τα ατμοσφαιρικά άτομα αντιστοιχεί στο μεγαλύτερο μέρος της στις υψηλότερες συχνότητες. Έτσι, η σκέδαση είναι εντονότερη στο μπλε απ’ ό,τι στο κόκκινο. Όταν λοιπόν κοιτάζουμε τον ουρανό την ημέρα, αυτό που παρατηρούμε είναι το σκεδαζόμενο μπλε φως, εκτός αν κοιτάξουμε απευθείας στον Ήλιο οπότε βλέπουμε το κιτρινωπό χρώμα του (ό,τι απομένει από το λευκό μετά την αφαίρεση ενός σχετικά μικρού μέρους από το μπλε). Από την άλλη μεριά, το ξημέρωμα και το σούρουπο οι ακτίνες του Ήλιου μάς έρχονται από τα βάθη του ορίζοντα και διατρέχουν πολύ μεγαλύτερες αποστάσεις μέχρι να φτάσουν σ’ εμάς. Έτσι, μεγάλο μέρος από τη μπλε συνιστώσα του ηλιακού φωτός έχει ήδη αφαιρεθεί λόγω της σκέδασης στην ατμόσφαιρα, πράγμα που εξηγεί γιατί ο Ήλιος μάς φαίνεται κοκκινωπός τις ώρες εκείνες.
Φανταστείτε τώρα ότι, εκτός από τα συνήθη ατμοσφαιρικά άτομα, υπάρχουν στην ατμόσφαιρα και άτομα σκόνης. Το ηλιακό φως θα υποστεί τότε μία επιπρόσθετη σκέδαση και θα διαχυθεί ακόμα περισσότερο στον ουρανό. Έτσι, το κιτρινωπό χρώμα του ήλιου το πρωί θα κάνει τον ουρανό να φαίνεται κίτρινος, ενώ το κοκκινωπό χρώμα του ήλιου κατά το σούρουπο θα "βάψει" τον ουρανό κόκκινο!
Απόσπασμα από άρθρο του καλού φίλου και συναδέλφου Θανάση Γκότοβου στο περιοδικό Άρδην(τεύχος 128) [1]:
Η θέαση των πραγμάτων από την οπτική γωνία μιας ομάδας ανθρώπων με συγκεκριμένο ερωτικό-σεξουαλικό προσανατολισμό ανυψώνεται σε κυβερνητική, και εντέλει κρατική, θέαση των πραγμάτων. Με πρωτοβουλία της κυβέρνησης το κοινοβούλιο νομοθετεί ορίζοντας την πραγματικότητα από τη σκοπιά των "ΛΟΑΤΚΙ". Ό,τι θεωρεί αυτή η ομάδα ως κανονικό και δίκαιο, καλείται και υποχρεούται πλέον να θεωρήσει ως δίκαιο και κανονικό και η υπόλοιπη κοινωνία: καλείται να αλλάξει τον πολιτισμικό της κώδικα και να ευθυγραμμιστεί με την "πρόοδο". Να περιμένουμε λοιπόν προσεχώς με βεβαιότητα σχολικά εγχειρίδια με απεικονίσεις πολλαπλών μορφών οικογένειας και διδαχές ότι όλες είναι ισότιμες, ισάξιες και κανονικές παραλλαγές της συμπεριληπτικής οικογένειας και ότι η μη εκπροσώπησή τους στα σχολικά προγράμματα και στη διδασκαλία, πολύ περισσότερο η άσκηση κριτικής, αποτελεί μορφή διάκρισης που επισύρει κυρώσεις. Να περιμένουμε με βεβαιότητα παιδαγωγικά βλαπτικές συζητήσεις στις αίθουσες διδασκαλίας, ήδη από το Δημοτικό, για το "φάσμα" των φύλων και για το δικαίωμα ("ανθρώπινο" και αυτό) του ατόμου να ορίζει εκείνο το φύλο του, με βάση τις ανάγκες του, και να απαιτεί από τον εκπαιδευτικό να συμμορφωθεί γλωσσικά και αλλιώς στον δικό του ατομικό ορισμό της ταυτότητας φύλου. (...)
Όπως υπάρχει το δικαίωμα ενός πολίτη να πιστεύει στην "πρόοδο", έτσι υπάρχει και το δικαίωμα ενός άλλου πολίτη να μην ενθουσιάζεται από τους πολιτισμικούς συρμούς που σαρώνουν τον δυτικό κόσμο σε μια ταραγμένη εποχή, να βλέπει με κριτική ματιά κάποιες αμφιλεγόμενες μορφές "προόδου" και να πιστεύει στη διατήρηση όσων θεωρεί ότι καλώς υπάρχουν. (...)
Αν οι αενάως "προοδευτικοί" καταφέρουν να επιβάλουν τα ιδεώδη τους σε οικουμενικό επίπεδο, είναι μια άλλη ιστορία, πολύ μακρινή. Μέχρι τότε, καλό θα ήταν να απαντήσουν και σε ένα απλό ερώτημα: υπάρχει κάποιο όριο στην "πρόοδο" και, αν ναι, ποιο είναι αυτό, ποιος το καθορίζει και από πού αντλεί τα κριτήρια; Η απάντηση θα μας βοηθούσε ιδιαίτερα να διευθετήσουμε το δίλημμα του πότε να ταχθούμε με την "πρόοδο" και πότε, για λόγους κοινωνικής ηθικής, να πούμε "δυστυχώς δεν θα μπορέσουμε"...
Η τελευταία διάλεξη του Δημήτρη Λιαντίνη και η ιδέα του αμετάστρεπτου που κυριαρχεί στη Φύση και τη ζωή.
Σε πρόσφατη περιδιάβαση στο YouTube, είδα και πάλι (ή μάλλον, άκουσα) μία ιστορική διάλεξη του Δημήτρη Λιαντίνη [1] (Μαράσλειο, 27/5/1998). Ίσως τη συγκλονιστικότερη που έδωσε ποτέ, αφού ήταν η τελευταία του, στην οποία κατ’ ουσίαν προανήγγειλε το καλά μελετημένο τέλος του. Είχα την ευκαιρία, έτσι, να ρίξω ξανά μια ματιά και στα σχόλια των επισκεπτών του καναλιού. Ανάμεσα στις αμέτρητες προσωπολατρικές μεγαλοστομίες διέκρινα και μία αλλιώτικη σκέψη, διατυπωμένη με λόγο σχεδόν απλοϊκό – όσο απλή είναι συχνά η ίδια η αλήθεια:
«Ίσως φοβόταν τα γεράματα και ήθελε να τον θυμούνται νέο.»
Η τοποθέτηση φαίνεται βάσιμη, αν κάποιος διαβάσει προσεκτικά και αποκωδικοποιήσει τα γραφόμενα του ίδιου του Λιαντίνη...
Η επίδραση που άσκησε η προσωπικότητα του Σωκράτη πάνω στον Λιαντίνη είναι ολοφάνερη στο κύκνειο άσμα του τελευταίου, την «Γκέμμα». Αυτό που διδάσκεται ο αναγνώστης είναι ότι ο φόβος του θανάτου είναι ασύγκριτα πιο διαχειρίσιμος από τον φόβο της παρακμής που αναπόφευκτα φέρνουν μαζί τους τα γηρατειά και η αρρώστια. Η «απόδραση» από τη ζωή, λοιπόν, «πρέπει» να γίνεται έγκαιρα, όσο ακόμα ο άνθρωπος είναι σε θέση να βιώνει τη ζωή του αυτοδύναμα και με αίσθημα αξιοπρέπειας. Τον δρόμο, άλλωστε, είχε δείξει χιλιάδες χρόνια πριν ο Σωκράτης (Γκέμμα, Κεφ. 5, σελ. 86).
Αν κάποιος θελήσει να δει τη ζωή από καθαρά βιολογική σκοπιά, θα πρέπει να προσεγγίσει το φαινόμενο της φυσικής παρακμής – αυτό που τόσο είχε απασχολήσει τον Λιαντίνη – μέσα από τους νόμους της Φύσης. Ένας από αυτούς (ίσως ο τρομακτικότερος απ' όλους) μιλά για το αμετάστρεπτο των μεταβολών, το οποίο διέπει όλες σχεδόν τις φυσικές διεργασίες. Μεταξύ αυτών, την ίδια τη ζωή.
Με αφορμή τις πιο πάνω σκέψεις, θα ήθελα να παραθέσω (σε αναθεωρημένη μορφή) ένα άρθρο δημοσιευμένο το 2012 στο «Βήμα». Το εναρκτήριο ερώτημα του κειμένου αντανακλά το αίσθημα αγωνίας που μας διακατείχε την εποχή της μεγάλης οικονομικής κρίσης. Τότε που, παρά τις ζοφερές περιστάσεις, είχαμε ακόμα το κουράγιο (ή την αφέλεια) να ελπίζουμε...
------------------------------------------------
Θα ξαναγυρίσουμε ποτέ στην επίφαση ευτυχίας που γνωρίζαμε; Ή θ’ αποχαιρετήσουμε για πάντα – με αξιοπρέπεια, έστω – την Αλεξάνδρεια;
Στη Θερμοδυναμική (περιοχή της Κλασικής Φυσικής) δεσπόζουν δύο θεμελιώδεις νόμοι. Ο Πρώτος Θερμοδυναμικός Νόμος αφορά τη διατήρηση της ενέργειας και, στην πιο απλή του διατύπωση, ηχεί ως αυτονόητος: «Η ενέργεια που προσφέρουμε σε ένα σύστημα είναι ισόποση με την αύξηση του ενεργειακού αποθέματος του συστήματος.» Αν ο νόμος αυτός ήταν ο μοναδικός που δέσμευε την ύλη κατά τις μεταβολές της, ο κόσμος που ξέρουμε θα ήταν πολύ διαφορετικός. Θα υπήρχε, π.χ., τρόπος να μη γερνάμε ποτέ (ίσως και να γίνουμε αθάνατοι), ενώ ο προϊστορικός άνθρωπος θα είχε ανακαλύψει την ψύξη και τον κλιματισμό με την ίδια ευκολία που έμαθε να ζεσταίνεται από τη φωτιά!
Ο Δεύτερος Νόμος της Θερμοδυναμικής βάζει τέλος σε τέτοιες φιλοδοξίες. Αποτελεί ίσως την πιο σκληρή πραγματικότητα της Φύσης, μια αληθινή κατάρα του Δημιουργού πάνω στο δημιούργημά Του. Λέει, με πολύ απλά λόγια, πως κάποια πράγματα που συμβαίνουν δεν είναι δυνατό να αναιρεθούν, πως το ποτάμι μερικών φαινομένων δεν γυρίζει ποτέ πίσω. Έτσι, π.χ., ενώ ένα ζεστό σώμα μπορεί αυθόρμητα να δώσει λίγη από τη ζέστη του σε ένα πιο κρύο, το αντίθετο είναι απίθανο (πρακτικά αδύνατο) να συμβεί: ένα κρύο σώμα δεν μπορεί, χωρίς εξωτερική παρέμβαση, να δώσει μέρος από τη λιγοστή θερμική του ενέργεια σε ένα ζεστό, έτσι που το ένα να γίνει ακόμα πιο κρύο και το άλλο ακόμα πιο ζεστό. Η ζέστη φεύγει και δεν γυρίζει ποτέ πίσω από μόνη της. Το ίδιο και η νεότητα στον άνθρωπο, που φεύγει ανεπιστρεπτί αφήνοντας πίσω της τη φθορά που οδηγεί στο γήρας και τον θάνατο. Φαίνεται πως η συνειδητότητα αυτής της τελευταίας πραγματικότητας ήταν που κατηύθυνε τα υπαρξιακά βήματα του Σωκράτη στο κλείσιμο της επίγειας ζωής του. Όπως, ίσως, και αυτά του Δ. Λιαντίνη...
Η βασική φιλοσοφία του νόμου είναι απλή: Αν βάλεις ένα φυσικό σύστημα σε τάξη και μετά το αφήσεις στην τύχη του, το πιο πιθανό είναι πως η τάξη αυτή θα χαθεί (αυτό το γνωρίζουν καλά οι μητέρες που συγυρίζουν καθημερινά τα δωμάτια των παιδιών τους). Αντίθετα, είναι απίθανο το σύστημα αυτό να μεταβεί αυθόρμητα από την αταξία πίσω στην τάξη. Θα πρέπει η υπομονετική μητέρα να συγυρίσει και πάλι το δωμάτιο!
Αν το καλοσκεφτεί κανείς, όλοι οι φόβοι στον άνθρωπο σχετίζονται με το αμετάστρεπτο, την αδυναμία του να αναιρέσει μεταβολές που δεν του είναι επιθυμητές. Η ζωή μας είναι γεμάτη από αγωνίες για όλων των ειδών τις ισορροπίες που μπορεί να ανατραπούν ανεπανόρθωτα. Ανησυχούμε για τη φυσική μας κατάσταση και γι’ αυτή των αγαπημένων μας προσώπων, για τη φθορά των υλικών αγαθών που με θυσίες αποκτήσαμε, για τις οικονομίες που μαζεύαμε μια ζωή και είναι δυνατό να χαθούν μέσα σε μία νύχτα, για την κοινωνική υπόληψη που με κόπο χτίσαμε και μπορεί να γκρεμιστεί από έναν λάθος χειρισμό ή μια κακοτυχία...
Αυτό που μένει στο τέλος είναι η συνειδητοποίηση ότι το μη-αντιστρεπτό είναι ο κανόνας του παιχνιδιού που μας επιτρέπει να παραμένουμε παίκτες στην παρτίδα της ζωής. Και η γνώση αυτή του πεπερασμένου των πραγμάτων οδηγεί μοιραία σε ένα αίσθημα ματαιότητας.
Όμως, πόσο μάταιο είναι ένα ταξίδι στην Ιθάκη; Το ερώτημα γίνεται ρητορικό, και η υπονοούμενη απάντηση αισιόδοξη, αν ορίσουμε τη ζωή όχι ως πεδίο άνισης – και, εν τέλει, άσκοπης – μάχης ενάντια στην παντοδυναμία του Δεύτερου Νόμου, αλλά ως πορεία αυτεπίγνωσης που, στο τέλος της, οδηγεί στην ανακάλυψη του αιώνιου μέσω της υπέρβασης των νόμων του εφήμερου. Όπου «αιώνιο» εννοούμε εδώ το άχρονο, αφού ο χρόνος (όπως και ο χώρος) είναι απλά μία φυσική διάσταση που εφηύρε ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατανοήσει τα φαινόμενα που τον περιβάλλουν.
Η Ιθάκη μπορεί, επομένως, να είναι η ίδια η κατάκτηση της αθανασίας. Έστω και αν, στη στερνή γραφή του, ένας σύγχρονος φιλόσοφος και διάσημος δραπέτης της ζωής χαρακτήρισε ως «πιθήκους» εκείνους που τολμούν να πιστέψουν σ' αυτήν (Γκέμμα, Κεφ. 11, σελ. 183)...
Έτυχε να ακούσω πρόσφατα έναν διάλογο μέσα στο μετρό, ανάμεσα σε δύο άτομα άγνωστα σε μένα. Ο ένας, με εμφανώς ειρωνικό (αν όχι χλευαστικό) ύφος, απευθύνθηκε στον άλλον περίπου ως εξής:
– Λες ότι είσαι ακαδημαϊκός. Ε και; Σιγά μην πήρες και το Νόμπελ!
Επειδή το να είναι κάποιος ακαδημαϊκός δεν συνιστά λόγο για να ντρέπεται - ακόμα περισσότερο, να χλευάζεται - θεωρώ ότι το περιστατικό μού δίνει μία καλή ευκαιρία να βάλω κάποια πράγματα στη θέση τους...
Καταρχήν, η λέξη "ακαδημαϊκός" είναι ουσιαστικοποιημένη μορφή ενός επιθετικού προσδιορισμού. Η πλήρης έκφραση είναι "ακαδημαϊκός δάσκαλος". Σημαίνει να είναι κάποιος μέλος της ακαδημαϊκής κοινότητας, δηλαδή, να προσφέρει παιδαγωγικό και ερευνητικό έργο στην πανεπιστημιακή και, γενικότερα, την τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Η έκφραση "ακαδημαϊκός", λοιπόν, δεν αποτελεί τιμητικό τίτλο αλλά περιγράφει, απλά, ένα εκπαιδευτικό λειτούργημα. Συνεπώς, το να αυτοπροσδιορίζεται κάποιος ως "ακαδημαϊκός" έχει αντικειμενική και όχι υποκειμενική σημασία. Δεν προδίδει έπαρση, ούτε υπονοεί ότι "του αξίζει οπωσδήποτε το Νόμπελ"!
Το έχω γράψει ξανά και ξανά στην αρθρογραφία μου, και το εννοώ απόλυτα: Θεωρώ το έργο των ηρώων συναδέλφων της Πρωτοβάθμιας και της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης απείρως δυσκολότερο και πιο απαιτητικό από εκείνο που κάνουμε όσοι παραλαμβάνουμε ωραία και άνετα τη σκυτάλη στην τριτοβάθμια. Και βάζω στοίχημα ότι ελάχιστοι από εμάς (δεν ανήκω καν σε αυτούς) θα άντεχαν για πάνω από μία εβδομάδα (και πολύ λέω) την πρόκληση της διδασκαλίας σε ένα σχολείο της πρωτοβάθμιας ή της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης!
Σε τελική ανάλυση, ως λειτούργημα η Εκπαίδευση είναι ενιαία. Απλά, το κάθε στάδιό της έχει και τους αντίστοιχους εργάτες του. Αυτοί που βάζουν τις τελικές πινελιές συνηθίζεται να περιγράφονται διεθνώς με τον (ελληνικής προέλευσης) όρο "ακαδημαϊκοί" (academics). Η ιδιότητα αυτή σε καμία περίπτωση δεν συνιστά λόγο για να κομπορρημονούν, ούτε όμως και να χλευάζονται!
Αναρτώ, λοιπόν, την αναθεωρημένη εκδοχή του τεύχους των παιδαγωγικών άρθρων Φυσικής για σπουδαστές θετικών επιστημών. Έχω αντικαταστήσει μερικά άρθρα με νεότερες εκδόσεις τους, ενώ έχω προσθέσει και νέα άρθρα στο τέλος.
