Του Παναγιώτη Δελή
Όταν το καλοκαίρι του 1914 οι στρατιώτες του Κάιζερ επέβαιναν στα πρώτα τρένα που θα τους μετέφεραν στο μέτωπο, πίστευαν ότι τα Χριστούγεννα θα δειπνούσαν στο Παρίσι ως νικητές. Τέσσερα χρόνια αργότερα η Ευρώπη δε θα μπορούσε να είναι πιο διαφορετική.
Παρά την μέχρι πρότινος επικρατούσα άποψη, ότι κοινωνίες της Γηραιάς Ηπείρου εισήλθαν σε αυτή τη μάχη με έναν υπερβάλλοντα ενθουσιασμό, νέες έρευνες δείχνουν ότι οι πανηγυρικές συγκεντρώσεις στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ήταν μερικώς διασταλτικές. Όντως, για κάποιες ομάδες, κυρίως της Δυτικής Ευρώπης, ο πόλεμος έγινε δεκτός ως μία λυτρωτική διαδικασία που θα έθετε ένα τέλος στην αβεβαιότητα των προηγούμενων ετών και τα κόμματα που συμμετείχαν στην Β’ Διεθνή στήριξαν σύσσωμα τις εθνικές τους Κυβερνήσεις.
Εντούτοις, η έλευση του πολέμου δεν αντιμετωπίστηκε απ’ όλους το ίδιο. Εκατοντάδες ημερολόγια εκείνης της εποχής αποτυπώνουν έντονο προβληματισμό σχετικά με το τι μέλλει γενέσθαι. Τα κατώτερα στρώματα, όπως κι αυτά της ανώτερης επιχειρηματικής τάξης, εξέφρασαν έντονο σκεπτικισμό. Για αυτούς ο πόλεμος ήταν ένα άλμα στο κενό.
Η αναμέτρηση του 1914-1918 ήταν αυτή που θα μετέβαλλε οριστικά την Ευρώπη σε όλα τα επίπεδα. Σπάνια ένας πόλεμος είχε τόσο δραματικές επιπτώσεις για τους ηττημένους αλλά και για τους νικητές. Οι τέσσερις παλαιές αυτοκρατορίες που δέσποζαν, από τη Βαλτική έως τη Μεσόγειο κι από το Ρήνο έως το Βόλγα σαρώθηκαν από στρατιωτικές ήττες, επαναστατικά κινήματα και επαναχάραξη των συνόρων.
Η μαζική κινητοποίηση κληρωτών στα μέτωπα του πολέμου θα επιφέρει κολοσσιαίες αλλαγές. Στη Γερμανία, όπως παρατηρεί κι ο Eric Hobsbawm, η εμπειρία των χαρακωμάτων ριζοσπαστικοποίησε τη μετριοπαθή γερμανική εργατική τάξη και την οδήγησε, τα πρώτα μεσοπολεμικά χρόνια, σε μία ένοπλη αναμέτρηση. Στον αντίποδα, η εθνικιστική Δεξιά καλλιέργησε μύθους που απέρριπταν την ήττα στο πεδίο των μαχών και την απέδιδαν στην προδοσία των Σοσιαλδημοκρατών και των Εβραίων.
Η αναταραχή που είχε δημιουργηθεί εξαιτίας της Οκτωβριανής Επανάστασης ώθησε μερίδα των παλαιών πολεμιστών να σχηματίσουν παραστρατιωτικές οργανώσεις, οι οποίες θα απέτρεπαν την κόκκινη εισβολή και θα μετέφεραν το μέτωπο στη πατρίδα.
Μέσα σε αυτό το περιβάλλον ανδρώθηκε κι ο μελλοντικός δικτάτορας της Γερμανίας Αδόλφος Χίτλερ.
Στη Ρωσία, η επικράτηση των Μπολσεβίκων σηματοδότησε το τέλος της συμμετοχής της χώρας στον πόλεμο και την απαρχή νέου κύκλου αίματος πολλαπλάσιας έντασης. Το νεοπαγές καθεστώς θα επιδιδόταν την επόμενη πενταετία σε πολύ σκληρή μάχη επιβίωσης απέναντι σε εσωτερικούς και εξωτερικούς κινδύνους.
Η αιωνόβια αυτοκρατορία των Αψβούργων θα τερματιζόταν οριστικά και όλα τα εδάφη της θα μετατρεπόταν σε νέα εθνικά κράτη. Η εθνογέννεση της Τουρκίας, στον αντίποδα, θα απαιτούσε κάποια χρόνια ακόμα και μια αιματηρή διαδικασία εθνοκάθαρσης.
Φαινομενικά, οι δυο μεγάλες αποικιακές αυτοκρατορίες της Βρετανίας και της Γαλλίας ήταν οι θριαμβευτές αυτής της αναμέτρησης, με νέα εδάφη και ενισχυμένο γόητρο.
Ωστόσο, η εικόνα αυτή ήταν επιφανειακή. Τα αποικιακά στρατεύματα που πολέμησαν στα μέτωπα της δυτικής Ευρώπης, είχαν έρθει σε επαφή με νέους τρόπους σκέψεις, και η επιστροφή στην πατρίδα θα σηματοδοτούσε μια διαδικασία αφύπνισης. Επιπρόσθετα, οι κραταιές οικονομίες της Βρετανικής και της Γαλλικής αυτοκρατορίας θα δέχονταν καίριο πλήγμα και η εξάρτηση, πλέον, από το νέο ισχυρό γεωπολιτικό παίκτη -τις ΗΠΑ- θα ήταν άμεση.
Η κινητοποίηση των οικονομιών της Γηραιάς Ηπείρου στον πολεμικό σκοπό είχε αλλάξει και τις κοινωνικές ισορροπίες εσωτερικά. Η μαζική συμμετοχή των γυναικών στην παραγωγική διαδικασία θα δώσει νέα ώθηση στο κίνημα της χειραφέτησης και θα προκαλέσει νέες εντάσεις όταν θα επιστρέψουν οι βετεράνοι από τα μέτωπα.
Ηρώα και εθνικά μνημεία θα ανεγερθούν παντού, κι από εκεί κι έπειτα θα γίνουν νέο σύμβολο μνήμης που θα επηρεάσει καθοριστικά την κουλτούρα του Μεσοπολέμου. Η φρίκη των χαρακωμάτων και η εκατόμβη των θυμάτων, που ήταν προϊόν της τεχνολογικής εξέλιξης, θα δημιουργήσουν μια νέα κοινωνική ομάδα, αυτή των αναπήρων πολέμου, που με τη σειρά της θα έχει τις δικές της διεκδικήσεις.
Οι στρατιώτες που πολέμησαν πλάι πλάι στα χαρακώματα θα καλλιεργήσουν ιδιότυπους δεσμούς και νέες συμπεριφορές που θα μεταφέρουν στην πολιτική τους ζωή. Έννοιες όπως η συντροφικότητα και η αλληλεγγύη, ο επαναπροσδιορισμός της βίας ως όχημα πάλης για έναν ευγενή σκοπό και η κοινή εμπειρία που βίωσαν, θα ανάγουν τον πόλεμο σε κάτι μοναδικό. Αντιλήψεις παλαιών βετεράνων, όπως του Γερμανού Έρνστ Γιούνκερ που έγραψε το βιβλίο «Λαίλαπες Ατσαλιού», θα αποτελούν σημείο αναφοράς και θα έχουν άμεσο αντίκτυπο στις πρακτικές της πολιτικής αντιπαράθεσης τη δεκαετία του 1920.
Η ανθρωπότητα έδειχνε για πρώτη φορά, την επαύριον του Μεγάλου πολέμου, να έχει αντιληφθεί ότι η αδιάλειπτη πρόοδος που είχε επιτευχθεί, μπορούσε με την ίδια ευκολία να μετατραπεί στο όπλο της καταστροφής του πολιτισμού. Για το λόγο αυτό, ένα ήταν το διακύβευμα στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις: «Ποτέ ξανά».
Η Γερμανία δεν θα έχει την τύχη της Γαλλίας και την ευνοϊκή μεταχείριση που απήλαυσε στο Συνέδριο της Βιέννης το 1815. Η δημιουργία της Κοινωνίας των Εθνών και η φαινομενική επικράτηση της αρχής της αυτοδιάθεσης στην Κεντρική Ευρώπη έδειχναν ότι τα θεμέλια που είχαν τεθεί για τη παγκόσμια ειρήνη ήταν πολύ ισχυρά. Ωστόσο, υπήρχαν και απαισιόδοξες φωνές. Ο Γάλλος Στρατάρχης Φερντινάν Φος είχε δηλώσει: «Στις Βερσαλλίες η Ευρώπη δεν είχε εξασφαλίσει την ειρήνη αλλά μια εικοσαετή ανακωχή».
Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, πως θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι η μετέπειτα πορεία προς την οικονομική κρίση του 1929, τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την αποαποικιοποίηση ήταν αναπόφευκτα και άμεσα προϊόντα του 1914-1918. Ίσως η φράση που άκουσα πριν από μερικές ημέρες σε διάλεξη από τον καθηγητή David Stevenson -έναν από τους πιο διακεκριμένους ειδικούς για τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο -να είναι και η πιο εύστοχη. Ο Πόλεμος, όπως δήλωσε ο Βρετανός ιστορικός, ήταν η απαραίτητη προϋπόθεση (nessesary precondition), για όσα συνέβησαν ύστερα.
[**Διαβάστε εδώ το Α΄μέρος]
Πηγή: Aixmi.gr
Όταν το καλοκαίρι του 1914 οι στρατιώτες του Κάιζερ επέβαιναν στα πρώτα τρένα που θα τους μετέφεραν στο μέτωπο, πίστευαν ότι τα Χριστούγεννα θα δειπνούσαν στο Παρίσι ως νικητές. Τέσσερα χρόνια αργότερα η Ευρώπη δε θα μπορούσε να είναι πιο διαφορετική.
Παρά την μέχρι πρότινος επικρατούσα άποψη, ότι κοινωνίες της Γηραιάς Ηπείρου εισήλθαν σε αυτή τη μάχη με έναν υπερβάλλοντα ενθουσιασμό, νέες έρευνες δείχνουν ότι οι πανηγυρικές συγκεντρώσεις στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ήταν μερικώς διασταλτικές. Όντως, για κάποιες ομάδες, κυρίως της Δυτικής Ευρώπης, ο πόλεμος έγινε δεκτός ως μία λυτρωτική διαδικασία που θα έθετε ένα τέλος στην αβεβαιότητα των προηγούμενων ετών και τα κόμματα που συμμετείχαν στην Β’ Διεθνή στήριξαν σύσσωμα τις εθνικές τους Κυβερνήσεις.
Εντούτοις, η έλευση του πολέμου δεν αντιμετωπίστηκε απ’ όλους το ίδιο. Εκατοντάδες ημερολόγια εκείνης της εποχής αποτυπώνουν έντονο προβληματισμό σχετικά με το τι μέλλει γενέσθαι. Τα κατώτερα στρώματα, όπως κι αυτά της ανώτερης επιχειρηματικής τάξης, εξέφρασαν έντονο σκεπτικισμό. Για αυτούς ο πόλεμος ήταν ένα άλμα στο κενό.
Η αναμέτρηση του 1914-1918 ήταν αυτή που θα μετέβαλλε οριστικά την Ευρώπη σε όλα τα επίπεδα. Σπάνια ένας πόλεμος είχε τόσο δραματικές επιπτώσεις για τους ηττημένους αλλά και για τους νικητές. Οι τέσσερις παλαιές αυτοκρατορίες που δέσποζαν, από τη Βαλτική έως τη Μεσόγειο κι από το Ρήνο έως το Βόλγα σαρώθηκαν από στρατιωτικές ήττες, επαναστατικά κινήματα και επαναχάραξη των συνόρων.
Η μαζική κινητοποίηση κληρωτών στα μέτωπα του πολέμου θα επιφέρει κολοσσιαίες αλλαγές. Στη Γερμανία, όπως παρατηρεί κι ο Eric Hobsbawm, η εμπειρία των χαρακωμάτων ριζοσπαστικοποίησε τη μετριοπαθή γερμανική εργατική τάξη και την οδήγησε, τα πρώτα μεσοπολεμικά χρόνια, σε μία ένοπλη αναμέτρηση. Στον αντίποδα, η εθνικιστική Δεξιά καλλιέργησε μύθους που απέρριπταν την ήττα στο πεδίο των μαχών και την απέδιδαν στην προδοσία των Σοσιαλδημοκρατών και των Εβραίων.
Η αναταραχή που είχε δημιουργηθεί εξαιτίας της Οκτωβριανής Επανάστασης ώθησε μερίδα των παλαιών πολεμιστών να σχηματίσουν παραστρατιωτικές οργανώσεις, οι οποίες θα απέτρεπαν την κόκκινη εισβολή και θα μετέφεραν το μέτωπο στη πατρίδα.
Μέσα σε αυτό το περιβάλλον ανδρώθηκε κι ο μελλοντικός δικτάτορας της Γερμανίας Αδόλφος Χίτλερ.
Στη Ρωσία, η επικράτηση των Μπολσεβίκων σηματοδότησε το τέλος της συμμετοχής της χώρας στον πόλεμο και την απαρχή νέου κύκλου αίματος πολλαπλάσιας έντασης. Το νεοπαγές καθεστώς θα επιδιδόταν την επόμενη πενταετία σε πολύ σκληρή μάχη επιβίωσης απέναντι σε εσωτερικούς και εξωτερικούς κινδύνους.
Η αιωνόβια αυτοκρατορία των Αψβούργων θα τερματιζόταν οριστικά και όλα τα εδάφη της θα μετατρεπόταν σε νέα εθνικά κράτη. Η εθνογέννεση της Τουρκίας, στον αντίποδα, θα απαιτούσε κάποια χρόνια ακόμα και μια αιματηρή διαδικασία εθνοκάθαρσης.
Φαινομενικά, οι δυο μεγάλες αποικιακές αυτοκρατορίες της Βρετανίας και της Γαλλίας ήταν οι θριαμβευτές αυτής της αναμέτρησης, με νέα εδάφη και ενισχυμένο γόητρο.
Ωστόσο, η εικόνα αυτή ήταν επιφανειακή. Τα αποικιακά στρατεύματα που πολέμησαν στα μέτωπα της δυτικής Ευρώπης, είχαν έρθει σε επαφή με νέους τρόπους σκέψεις, και η επιστροφή στην πατρίδα θα σηματοδοτούσε μια διαδικασία αφύπνισης. Επιπρόσθετα, οι κραταιές οικονομίες της Βρετανικής και της Γαλλικής αυτοκρατορίας θα δέχονταν καίριο πλήγμα και η εξάρτηση, πλέον, από το νέο ισχυρό γεωπολιτικό παίκτη -τις ΗΠΑ- θα ήταν άμεση.
Η κινητοποίηση των οικονομιών της Γηραιάς Ηπείρου στον πολεμικό σκοπό είχε αλλάξει και τις κοινωνικές ισορροπίες εσωτερικά. Η μαζική συμμετοχή των γυναικών στην παραγωγική διαδικασία θα δώσει νέα ώθηση στο κίνημα της χειραφέτησης και θα προκαλέσει νέες εντάσεις όταν θα επιστρέψουν οι βετεράνοι από τα μέτωπα.
Ηρώα και εθνικά μνημεία θα ανεγερθούν παντού, κι από εκεί κι έπειτα θα γίνουν νέο σύμβολο μνήμης που θα επηρεάσει καθοριστικά την κουλτούρα του Μεσοπολέμου. Η φρίκη των χαρακωμάτων και η εκατόμβη των θυμάτων, που ήταν προϊόν της τεχνολογικής εξέλιξης, θα δημιουργήσουν μια νέα κοινωνική ομάδα, αυτή των αναπήρων πολέμου, που με τη σειρά της θα έχει τις δικές της διεκδικήσεις.
Οι στρατιώτες που πολέμησαν πλάι πλάι στα χαρακώματα θα καλλιεργήσουν ιδιότυπους δεσμούς και νέες συμπεριφορές που θα μεταφέρουν στην πολιτική τους ζωή. Έννοιες όπως η συντροφικότητα και η αλληλεγγύη, ο επαναπροσδιορισμός της βίας ως όχημα πάλης για έναν ευγενή σκοπό και η κοινή εμπειρία που βίωσαν, θα ανάγουν τον πόλεμο σε κάτι μοναδικό. Αντιλήψεις παλαιών βετεράνων, όπως του Γερμανού Έρνστ Γιούνκερ που έγραψε το βιβλίο «Λαίλαπες Ατσαλιού», θα αποτελούν σημείο αναφοράς και θα έχουν άμεσο αντίκτυπο στις πρακτικές της πολιτικής αντιπαράθεσης τη δεκαετία του 1920.
Η ανθρωπότητα έδειχνε για πρώτη φορά, την επαύριον του Μεγάλου πολέμου, να έχει αντιληφθεί ότι η αδιάλειπτη πρόοδος που είχε επιτευχθεί, μπορούσε με την ίδια ευκολία να μετατραπεί στο όπλο της καταστροφής του πολιτισμού. Για το λόγο αυτό, ένα ήταν το διακύβευμα στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις: «Ποτέ ξανά».
Η Γερμανία δεν θα έχει την τύχη της Γαλλίας και την ευνοϊκή μεταχείριση που απήλαυσε στο Συνέδριο της Βιέννης το 1815. Η δημιουργία της Κοινωνίας των Εθνών και η φαινομενική επικράτηση της αρχής της αυτοδιάθεσης στην Κεντρική Ευρώπη έδειχναν ότι τα θεμέλια που είχαν τεθεί για τη παγκόσμια ειρήνη ήταν πολύ ισχυρά. Ωστόσο, υπήρχαν και απαισιόδοξες φωνές. Ο Γάλλος Στρατάρχης Φερντινάν Φος είχε δηλώσει: «Στις Βερσαλλίες η Ευρώπη δεν είχε εξασφαλίσει την ειρήνη αλλά μια εικοσαετή ανακωχή».
Αυτό δεν σημαίνει, βέβαια, πως θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι η μετέπειτα πορεία προς την οικονομική κρίση του 1929, τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την αποαποικιοποίηση ήταν αναπόφευκτα και άμεσα προϊόντα του 1914-1918. Ίσως η φράση που άκουσα πριν από μερικές ημέρες σε διάλεξη από τον καθηγητή David Stevenson -έναν από τους πιο διακεκριμένους ειδικούς για τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο -να είναι και η πιο εύστοχη. Ο Πόλεμος, όπως δήλωσε ο Βρετανός ιστορικός, ήταν η απαραίτητη προϋπόθεση (nessesary precondition), για όσα συνέβησαν ύστερα.
[**Διαβάστε εδώ το Α΄μέρος]
Πηγή: Aixmi.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου