Όταν η πεταλούδα τίναξε τα φτερά στο Σαράγεβο…

Είχα γράψει, πριν λίγους μήνες, σαν μοιραίο προανάκρουσμα στη «φυγή» – λίγες μέρες μετά – του Γιάννη Καλαμίτση:

«Σε πρωινή εκπομπή του στο ραδιόφωνο (πάνε πολλά χρόνια τώρα), ο αμίμητος Γιάννης Καλαμίτσης είχε θέσει στους ακροατές του ένα κουίζ Ιστορίας: Σε ποια μεγάλη μάχη οι φαντάροι πήγαν στο μέτωπο με… ταξί; Κάποιοι βρήκαν αμέσως την απάντηση, αναγνωρίζοντας τη Μάχη του Μάρνη (Σεπτέμβριος 1914) όπου τα Παρισινά ταξί επιστρατεύτηκαν για να μεταφέρουν ενισχύσεις στον Γαλλικό στρατό. Το Παρίσι έτσι σώθηκε, και η Γερμανία έχασε τη μοναδική ευκαιρία που είχε να κερδίσει τον πόλεμο, και μάλιστα στην πρώτη του σημαντική μάχη! Ύστερα ήρθαν τα φονικά χαρακώματα…»

Συμπληρώνονται φέτος 100 χρόνια από την έναρξη του «Μεγάλου Πολέμου», όπως αποκλήθηκε στην εποχή του (πριν τον φρικτότερο Δεύτερο) ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο πόλεμος αυτός ήταν γεμάτος κρίσιμα γεγονότα (το κουίζ του Γ. Καλαμίτση αναφέρεται σε ένα από αυτά) όπου η πλάστιγγα ισορροπούσε κυριολεκτικά στην κόψη του ξυραφιού. Αστάθμητοι παράγοντες έκριναν την έκβαση μιας μάχης που, αν το αποτέλεσμά της ήταν διαφορετικό, ο πόλεμος θα μπορούσε να είχε πάρει αντίθετη τροπή. Προσεκτικά εκπονημένα στρατιωτικά σχέδια (κυρίως των Γερμανών, όπως το σχέδιο Schlieffen) κατέρρεαν το ένα μετά το άλλο, και κάθε έννοια προβλεψιμότητας είχε χαθεί. Ο «γρήγορος» πόλεμος που θα διαρκούσε «μέχρι τα Χριστούγεννα» μετατράπηκε, έτσι, στο ανελέητο τετραετές σφαγείο των χαρακωμάτων…

Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι τα χαρακτηριστικά αυτού του πολέμου παραπέμπουν στο «φαινόμενο της πεταλούδας», κεντρική έννοια στη μαθηματική θεωρία του χάους. Σύμφωνα με αυτό, σε κάποια ασταθή συστήματα μια ελάχιστη διαφοροποίηση στο αίτιο μπορεί να προκαλέσει τεράστια απόκλιση στο αιτιατό. Έτσι, για παράδειγμα, το τίναγμα των φτερών μιας πεταλούδας στο Πεκίνο θα μπορούσε, θεωρητικά, να προκαλέσει, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα, έναν ανεμοστρόβιλο στο Τέξας! (Οι μαθηματικοί μιλούν για «ευαίσθητη εξάρτηση από τις αρχικές συνθήκες».) Η χαοτική αυτή συμπεριφορά είναι που κάνει τον καιρό τόσο απρόβλεπτο σε ορίζοντα χρόνου που ξεπερνά τις 6-10 μέρες. Γενικά, η απουσία προβλεψιμότητας σε (κατά τα άλλα) ντετερμινιστικά συστήματα συνιστά αυτό που στα μαθηματικά καλείται «χάος».

Στον Μεγάλο Πόλεμο, η μηχανή του χάους πήρε μπρος από την πρώτη κιόλας πιστολιά, όταν ο νεαρός Σέρβος εθνικιστής Gavrilo Princip δολοφόνησε τον Αρχιδούκα Franz Ferdinand και την σύζυγό του, Σοφία, στο Σαράγεβο στις 28 Ιουνίου 1914. Η «πεταλούδα» του πολέμου τίναξε τα φτερά της, ενεργοποιώντας ένα απίστευτο ντόμινο γεγονότων που παρόμοιο δεν έχει να επιδείξει η Ιστορία. Η μία μετά την άλλη, οι Μεγάλες Δυνάμεις σύρονταν στη δίνη του πολέμου με τη δύναμη μιας νομοτέλειας που είχε μεθοδικά προετοιμαστεί μέσα σε ατέλειωτες ώρες μυστικής διπλωματίας, ακολουθώντας στρατηγικά πλάνα που, όπως πρόβλεπαν, θα οδηγούσαν με μαθηματική ακρίβεια την κάθε μια τους στη «σίγουρη» νίκη!

Με το πλεονέκτημα της εκ των υστέρων σοφίας, βέβαια, γνωρίζουμε τώρα τις ατέλειες όλων των στρατηγικών σχεδιασμών της εποχής, οι οποίοι δεν έλαβαν υπόψη μια σειρά παραμέτρων που, όσο κι αν τότε δεν φαίνονταν σημαντικές, αποδείχθηκαν εξόχως κρίσιμες στη συνέχεια. Η αλαζονεία των επιτελείων και η παθητικότητα των πολιτικών μπρος στη σχεδόν δικτατορική συμπεριφορά των στρατηγών, κόστισαν στην ανθρωπότητα την απώλεια μιας ολόκληρης γενιάς που χάθηκε άδοξα στο βωμό του πιο παράλογου πολέμου που γνώρισε η Ιστορία. Και τα χαρακώματα έγιναν έτσι το υπέρτατο σύμβολο της άσκοπης θυσίας…

Η αστάθεια και η μη-προβλεψιμότητα έχουν κάνει και πάλι την εμφάνισή τους στην Ευρώπη, έναν αιώνα μετά την έναρξη του Μεγάλου Πολέμου. Και, για μία ακόμα φορά, η σκιά της ίδιας ευρωπαϊκής υπερδύναμης πέφτει βαριά πάνω στα έθνη της ηπείρου – ιδιαίτερα στα πιο αδύναμα. Μόνο που τα κανόνια και τα πολυβόλα των Krupp έχουν δώσει τώρα τη θέση τους στον κυνισμό των αγορών, ενώ η σκυτάλη της αλαζονείας πέρασε από τα χέρια ενός πολεμοχαρούς μονάρχη (με ενδιάμεση στάση σε αυτά ενός ημιπαράφρονα ρατσιστή δικτάτορα) στα χέρια κουστουμαρισμένων και γραβατοφορεμένων γραφειοκρατών. Όσο για τα διαμελισμένα πτώματα στα χαρακώματα και στη “no man’s land”, τα αντικατέστησαν οι στρατιές των ανέργων που όλο πληθαίνουν…

Μα, όσο κι αν είναι πολύ μικρές για να γίνουν ορατές, οι πεταλούδες του χάους είναι πάντα εκεί, έτοιμες να τιμωρήσουν την υπερφίαλη βεβαιότητα των ισχυρών. Και, μια σπίθα είναι αρκετή για να ανοίξει η κερκόπορτα της κόλασης, όπως με εφιαλτικό τρόπο διδαχθήκαμε εμείς τον Δεκέμβρη του ’08 και τον Μάη του ’10. Θυμάται, άραγε, η Ευρώπη το ειρωνικό μάθημα της Ιστορίας στο Σαράγεβο; Ή μήπως την ξεγελά η νέα, «ακίνδυνη» μορφή που πήραν οι σφαίρες καθώς μετεξελίχθηκαν σε επιμελώς φιλοτεχνημένα χαρτονομίσματα;

Aixmi.gr